Vorig jaar las ik in de zomer drie boeken van Goliarda Sapienza. Het is een schrijfster die populair is bij een bepaald type lezers. Zo ook bij mijn docent dictie en fonetica, die ook actrice is. Zo kwam ik te weten over haar bestaan en was mijn nieuwsgierigheid gewekt.
Biografie Goliarda Sapienza
Ze werd geboren in 1924 en groeide op in een heel typisch gezin. Een anarchistische vader die ook advocaat was en een feministische moeder met een steekje los. In mijn vorige boekbespreking schreef ik over het anarchisme in Zuid – Italie. Het is iets wat me fascineert. Het kwam ook naar voren in De geschiedenis van Elsa Morante. Op haar 18e circa besluit Sapienza uit huis te gaan en dan gaat ze naar Rome waar ze naar een theaterschool gaat. Ze vertelt over haar jeugd in het boek ‘Lettera aperta’.
Karakter Goliarda Sapienza
Ik vind haar karakter heel bijzonder. Ze is heel open en direct, op on-Italiaanse wijze, maar ook non-conformistisch. Het zijn eigenschappen die ik wel waardeer. In de autobiografie ‘L’università di Rebibbia‘ vertelt ze over haar periode in de gevangenis in Rome, waar ze het zo fijn vond. Het leek dat ze dat ook zelf heeft opgezocht, door in een periode van financiele problemen iets op opzichtige wijze te stelen, alsof ze opgepakt wilde worden. Dat hele leven in de gevangenis is doet wellicht een beetje denken aan ‘orange is the new black’. In Italie is er een project inmiddels gestart voor gedetineerden met literaire ambities, dat naar haar is vernoemd. Het lijkt alsof Sapienza zich in de gevangenis meer thuis voelde dan in de maatschappij, ze schrijft erover alsof daar de relaties ‘echter’ zijn. Authentieker.
Fictie
Ze schreef ook een roman die niet autobiografisch is maar waarin de hoofdpersoon toch ook de kenmerken draagt van het onconventionele karakter van de schrijfster. Er zat een hele lange tijd tussen het schrijven van ‘L’arte della gioia‘ en de publicatie ervan. Ik denk dat veel uitgevers hebben gedacht: Ma, che cosa è questo? Het boek is in het Nederlands vertaald als De kunst van het genot. Maar ik denk dat het niks zou zijn om het in het Nederlands te lezen. Bij sommige boeken is een vertaling prima, maar bij dit boek zou ik het denk ik alleen in het Italiaans kunnen waarderen.
Het gaat over een meisje, Modesta, dat haar eerste levensjaren doorbrengt in een verpauperde plattelandsomgeving en daarna wordt geadopteerd door een religieus weeshuis. Het meisje is van een dubieuze moraal, heel berekenend. Zo papt ze met mensen aan alleen om hen te gebruiken om haar eigen zin door te drijven. Het blijft een beetje in het midden of ze ook mensen uit de weg ruimt. Het boek volgt de hoofdpersoon haar hele leven, tot ze oud is. Het verhaal speelt zich af in Sicilie en heeft helemaal die sfeer, ook door veelvuldig gebruik van de Siciliaanse taal. Daarnaast zitten er allerlei seksuele elementen in het boek. Het ademt amoraliteit, maar ik vond het niet aanstootgevend. Toch houden veel mensen daar niet van denk ik. Maar het juist dat denk ik wat me zo aansprak in haar boeken.
Voor DitisItalie schreef ik voor wereldvrouwendag een artikel over bekende Italiaanse schrijfsters om je boekenkast mee te feminiseren. Daarin stond Elsa Morante als tip.
Ik ben een veellezer en meestal lees ik niet twee boeken van dezelfde schrijfster, omdat ik nieuwsgierig ben naar de werken van andere schrijfsters. Ik lees voornamelijk vrouwelijke schrijfsters, omdat ik geloof dat die zijn achtergesteld en het verdienen meer gelezen te worden. Je vindt hier overingens al mijn blogjes van boeken en filmreviews.
Er zijn echter enkele schrijfsters die ik zo goed vond dat ik er meer van wilde lezen. Elsa Morante is een voorbeeld. Zij schrijft echt dikke pillen. Maar haar boeken zijn geweldig, er is zo prachtig gedetailleerd geschreven zonder dat het triviaal wordt! Al die details geven het verhaal juist diepte. Psychologisch zijn de romans ijzersterk.
Ik ben vorig jaar begonnen met Leugens en Tovenarij van Elsa Morante
‘Menzogna e sortilegio’ in het Italiaans. De beschrijving op de achterflap:
In deze drie generaties omspannende familieroman doet Elisa, een jonge, Zuid-Italiaanse vrouw, haar afkomst uit de doeken aan de hand van de sprookjes en leugens die haar verwanten zichzelf en elkaar vertelden. Op basis van nagelaten brieven reconstrueert ze hoe haar grootouders elkaar leerden kennen en hoe haar ouders na moeizame amoureuze verwikkelingen uiteindelijk tot elkaar kwamen. Een verhaal van gefnuikte dromen en bedrogen liefdes – van familieliefde en familiehaat.
Leugens en tovenarij (1948), de ambitieuze, met de prestigieuze Premio Viareggio bekroonde eerste roman van Elsa Morante, is een familiekroniek op negentiende-eeuwse leest die alle tradities van de oude liefdesroman op losse schroeven zet. Een verhaal over ambitie en verval, verteld met verve en verfijnde ironie. Over teleurgestelde mensen in een benauwende maatschappij, die de bittere realiteit van hun eigen onvermogen ontvluchten in een zelf opgetrokken bouwsel van waan en fantasie.
Het boek werd gepubliceerd in 1948 en telt 800 bladzijdes, maar geloof me, het is het waard.
Ik schreef een review op Goodreads van Leugens en Tovenarij:
Echt wel heel goed geschreven, deze Italiaanse klassieker. Eigenlijk is het een eigentijdse psychologische thriller. Er wordt de hele tijd gespeeld met de fantasie van mensen, die mettertijd wanen worden. Mensen die arm zijn, die fantaseren over leven in weelde en zich zo gedragen, terwijl de realiteit bitter hard is.
De oorzaken van waanzin
Het is een beetje freudiaans gedacht dat aan waanzin een overdaad aan fantasie schuil ging. Naast middelengebruik of medicatiebijwerkingen zijn trauma en stress denk ik meer gangbaar nu als wetenschappelijk verklaarbare oorzaak. Het boek is daarmee ook wel een kind van zijn tijd, het is geschreven in de jaren ’50. Er wordt de suggestie gewekt van een correlatie tussen fantasie en waanzin. In dat boek is dat progressief uitgelegd: het begint met de grootouders van Elisa, het versterkte bij de ouders van onder invloed van sociaal economische deprivatie, de maatschappelijke factor die bijdraagt aan de ontsporing. Waanzin is een samenspel van psyche en maatschappij, zo laat Elsa Morante ons weten. De waanzin lijkt daarnaast ook nog eens een interpersoonlijk spel van een folie a deux, waarbij waanideeën door verschillende personen worden gedeeld en de jonge Elise het idee geven van ‘Leugens en Tovenarij’.
Ingenieus psychologisch spel
Elisa houdt zich staande en doet als volwassene verslag van wat haar als kind is overkomen. Maar door de perspectiefwisselingen zie je naast de belevenissen van haar voorouders, ook de wereld van haar als kind waarin zij werd geconfronteerd met ingewikkeld gedrag. Daardoor ontstaat een heel bijzonder verhaal dat heel ingenieus in elkaar zit. Het maakte het boek op driekwart van het verhaal wel zwaar om uit te lezen, vanwege de psychologische diepte van het verhaal. De sociaal economische teloorgang van de familie en het verlies van familieleden wordt minder uitgediept in sociale zin, wat dat betekent voor het psychisch welzijn. Doordat gedachten, leed, verlangens en dromen allemaal in eenzaamheid worden beleden, de ouders van Elisa spreken allebei niet over hun verleden in hun huwelijk, wordt de waanzin natuurlijk des te groter en het literaire psychologische effect sterker.
Charme, gekscherendheid, impulsiviteit en berekening
Verder geeft het boek een mooi beeld van de Zuid-Italiaanse armoede en cultuur. Het katholicisme, de mooie sier, de gekscherende drang naar lichtzinnige frivoliteit. Het buitenleven, de luiken om de hitte buiten te houden. De emotionele overgave, je zou het passie kunnen noemen en de kwetsbaarheid die dat met zich meebrengt. Een sleutelfiguur in het verhaal is Edoardo, die mij erg deed denken aan Mozart in de film Amadeus van 1984. Een combinatie van charme, gekscherendheid, impulsiviteit en berekening. Een lichte vorm daarvan hoort bij het Italiaanse dolce vita, waarin je van het leven geniet en waarbij die emoties in kleine hoeveelheden worden aangetroffen. Als het echter een voltreffer is leidt het al snel tot emotionele mishandeling. Maar de personages in deze roman leven hun emoties niet met mate. Zoals jaloezie, toch ook een bekende emotie onder Italiaanse mannen, een tornado die in het verhaal ook een rol speelt. Goed geschreven psychologische roman, met veel diepte en literair ingenieus. Geen makkelijk boek, maar wel één die je uit moet lezen en het einde maakt alles de moeite waard.
Na Leugens en tovenarij las ik L’isola di Arturo van Elsa Morante
(echt prachtig ook, vertaald als Het eiland van Arturo). Ook echt een boek dat je raakt. Zo mooi, het opgroeien van die jongen, zijn vertwijfeling. Ik voel heel veel tederheid voor de personages van Elsa Morante. Het boek kreeg de Premio Strega in 1957, Italie’s belangrijkste literaire prijs. Dit boek op de achterflap:
In een oude villa op het Italiaanse eiland Procida woont een jongen met zijn vader. Arturo gaat niet naar school en brengt zijn dagen door in de wilde, weelderige natuur van het eiland. ’s Avonds leest hij boeken over grote ontdekkingsreizen en het mysterieuze Oosten uit de bibliotheek van zijn vader Gerace. Die is zijn grote voorbeeld: groot, blond, onverschrokken – zoals de helden uit Arturo’s boeken, die geheel hun eigen weg gaan.
De grote afwezige in huis is de moeder van Arturo, die in het kraambed overleed en nu als een heilige wordt vereerd door haar zoon. Er is geen vrouw ter wereld die bij haar in de buurt kan komen en zowel Arturo als zijn vader ontbreekt het aan enige interesse in en respect voor vrouwen.
Maar dan op een dag keert zijn vader terug op het eiland met een jonge vrouw, met wie hij net blijkt te zijn getrouwd. Ze is maar twee jaar ouder dan Arturo en staat als brave gelovige uit de grote stad voor alles wat hij verafschuwt. Langzaam maar zeker wordt de paradijselijke microkosmos waarin Arturo leeft doorgeprikt.
Mijn laatste was La storia, ook van Elsa Morante
vertaald als De geschiedenis, die ook onlangs in het Nederlands is uitgegeven door uitgeverij Wereldbibliotheek. Ook dit is weer een vuistdikke roman. Dit boek gaat over een jonge moeder met twee kinderen, een verhaal dat zich afspeelt tijdens WO II. Op de achterflap:
De geschiedenis werd geschreven bijna dertig jaar nadat Elsa Morante en Alberto Moravia zich een jaar lang verborgen hielden in de afgelegen dorpen in de bergen ten zuiden van Rome. Daar was ze getuige van de impact van de oorlog en vormde zich het idee om een verslag te schrijven over de grote politieke gebeurtenissen, in beweging gezet door mannen van de macht, rijkdom en ambitie – en wat ze de gewone mensen aandoen.
Het centrale personage in deze krachtige en meedogenloze roman is Ida Mancuso, een lerares wiens man is overleden en wiens tienerzoon de oorlog ziet als zijn speeltuin. Een Duitse soldaat op weg naar Noord-Afrika verkracht haar, wordt verliefd op haar, en verlaat haar terwijl ze zwanger is van een jongen wiens overleven Ida’s passie wordt.
Rond deze twee komen en gaan andere personages. We vangen een glimp van bombardementen, straatgeweld, een Italiaanse soldaat die bezwijkt aan bevriezing aan het Russische front, het uithoudingsvermogen van boeren die hun hele leven met niets moeten doen en nu moeten overleven met nog minder.
Ook hier is het beeldend: je ziet dat jonge knulletje tussen de ruines lopen, je vangt af en toe iets op van zijn belevingswereld. Tussen alle beschrijvingen van de grote oorlog door. Het grote verhaal van de oorlog wordt verweven met het kleine verhaal van Ida, de beminnelijke Useppe en Nino. Van het verhaal is onlangs een miniserie gemaakt door de bekende Italiaanse regisseuse Francesca Archibugi, die is uitgezonden op de RaiUno. Ja, er zit veel pathos in, en daar is het verhaal in het verleden op afgerekend (een vrouw die een zielig verhaaltje schrijft over persoonlijke belevenissen), maar de tijd heeft die eerste afkeuring in de kritieken goed gemaakt en het boek erkent als een capolavoro.
Ik schreef een kort stukje op Goodreads:
Ik heb geschiedenis gestudeerd maar dit boek ‘La storia’ zou iedere geschiedenisstudent moeten lezen. Het verenigt het grote verhaal van politieke ontwikkelingen met dat van een individu.
Iduzza is een eenvoudige Italiaanse vrouw. Haar man is op jonge leeftijd overleden en ze leeft met een zoon uit dat eerste huwelijk (Nino) en een bastaard (Useppe) die is geboren uit een verkrachting door een Duitse soldaat op het begin van de eerste wereldoorlog. Daar begint het boek.
Het perspectief wisselt: soms volgen we Iduzza, soms Nino en soms Useppe. Altijd de alwetende verteller die ook pagina’s lang kan uitweiden over bijpersonages. Heel aandoenlijk vind ik dat ook het karakter van dieren uitgebreid wordt besproken. Er zijn opvolgend twee honden (Blitz en Bella) in het huishouden van Iduzza, hun karakter wordt uitgebreid beschreven en hun rol in het gezin is groot. Ook gaat het pagina’s lang over een kat, Rosella, in een schuur waarnaar Iduzza en Useppe zijn uitgeweken als hun huis in Rome is gebombardeerd.
Die gedachtengang van een kleuter is enorm fascinerend en aandoenlijk, zonder ooit sentimenteel te worden. Ook dromen van personages worden uitgebreid beschreven en de kleuren en indrukken van het weer, de dag op onnavolgbare wijze.
Prachtig en indrukwekkend vond ik ook de uitweiding over de belevenissen van Davide in de laatste 100 bladzijden van het boek en de gesprekken die Useppe heeft met zijn hond Bella.
Echt een aanrader! Zoals ook haar andere boeken L’isola di Arturo (Het eiland van Arthur) en Menzogna en Sortilegio (Leugens en Tovenarij)
Ik heb deze gekocht als Italiaans e-book, gewoon bij bol.com. Bol heeft best veel Italiaanse titels ter beschikking als ebook. Daarmee steun je niet de lokale boekhandels, maar die hebben geen Italiaanse boeken en een e-book is weer wat goedkoper dan de papieren versie uit Italie laten komen. Italiaanse boeken lezen kan een vrij dure hobby zijn op die manier. Bovendien heb je met een e-book direct beschikking tot je roman.
Heb jij nog een Italiaanse boekentip voor mij? Laat je tip achter in een reactie.
