Categorie: Blog

Italianen hebben een fascinatie voor de Griekse cultuur. Dat blijkt bijvoorbeeld uit de grote departementen Griekse geschiedenis in de Italiaanse faculteiten of uit het succes van de boeken van Andrea Marcolongo. In dit blog wil ik jullie iets vertellen over de Griekse historie van verschillende Zuid Italiaanse steden. En over de Griekse cultuur in Zuid-Italie.

In de 8^e eeuw v. Chr. stichten Griekse kolonisten in Zuid-Italie en Sicilie hun steden, lang voordat Rome een groot wereldrijk was. Griekse volkeren van verschillende oorsprong verlieten hun moederland, vaak vanwege schaarste en overbevolking. Zij raadpleegden een orakel over de locatie van de toekomstige kolonie en gingen op weg. De Griekse gekoloniseerde steden in Zuid-Italie vormen samen Magna Graecia, Groot Griekenland.

In de geschiedenis van deze Griekse kolonies speelt de oorsprong van de stichters een grote rol in de politieke ontwikkelingen en concurrentie tussen de steden. Doriërs, Achaeërs en Ioniërs waren het die wedijverden. Eerst om het gebied te koloniseren en later om de macht te krijgen in de regio. Deze Griekse etnische stammen concurreerden met elkaar in Griekenland, dus het is niet raar dat zij hun conflicten meenamen overzees in Zuid-Italie.

De Griekse cultuur in Zuid-Italië

De kolonisten lieten hun vrouw en kinderen achter in het thuisland en het is waarschijnlijk dat ze dus aanpapten met lokale vrouwen in Italië. Het is ook waarschijnlijk dat de kolonisten de outcast waren van hun Griekse moederstad. Wellicht vertrokken ook criminelen of politieke bannelingen om kolonies te stichten in Italië. Eenmaal aangekomen in Italië poogden de kolonisten ook al snel het Italiaanse achterland achter de kolonie te veroveren en te integreren. Net zoals de emigranten die in de 19e eeuw naar Amerika vertrokken, moet Magna Graecia een land van beloften en mogelijkheden zijn geweest. De steden kenden verschillende bestuursvormen. De Dorische steden ontwikkelden al snel tirannieke vormen van bestuur. Zoals we die ook kennen van haar meest bekende stad Sparta. De Ionische en Aecheïsche steden ontwikkelden semidemocratieën. Een voorbeeld daarvan zijn de ‘chìlioi’ de duizend mannen die de bevolking vertegenwoordigden in Reggio, in de punt van de Italiaanse laars. Daarnaast bestond er vaak in hun steden een raad van ouderen die de magistraat die het dagelijkse bestuur vormde, moest adviseren.

Doriers in Puglia en Calabrie: Taranto en Reggio

Reggio en Taranto hebben een Dorische oorsprong. De Doriërs waren een etnische groep waartoe in Griekenland de Spartanen behoorden. Reggio, het uiterste westen van Italië, ligt tegenover Zancle (nu Messina) op Sicilië. Volgens Strabo, een Griekse schrijver die leefde ten tijde van keizer Augustus, stichtten Messeense bannelingen Reggio. De Spartanen voerden in de 8^e, 7^e en 5^e eeuw voor Chr. oorlog met het hen omliggende gebied (Messenië) waarbij ze de overwonnen volkeren tot slaaf maakten. Reggio zou rond 750 v. Chr. zijn gesticht door deze slaven. Voor de Italiaanse stad Reggio is dit de oorsprong van hun stad.

Dezelfde schrijver Strabo heeft twee hypotheses over de stichting van het Pugliese Taranto, in de hak van de laars die allebei te maken hebben met de identiteit van de Partenen in de dorische cultuur. Volgense een eerste hypothese waren de Partenen de Spartanen die weigerden deel te nemen aan de Messenische oorlogen zelf tot slaaf gemaakt. Deze Partenen organiseerden een opstand tegen de Spartaanse burgers en hun leider Falanto ging naar Delphi om het orakel raad te vragen over de locatie van een te stichten kolonie. Dit werd Taranto.              

Volgens het 2^e verhaal gingen de Spartanen op oorlogspad in Messenië en bleven hun vrouwen alleen achter. Uit bezorgdheid over de krimp van de natuurlijke aanwas van de Spartanen door de afwezigheid van de mannen, vroegen de Spartaanse vrouwen hun mannen om raad. Deze stuurden de jongste mannen uit het leger naar huis om de maagden te bevruchten. Het andere verhaal is dus dat de kinderen die hieruit voortkwamen Partenen zijn genoemd. Toen de Spartanen echter terugkwamen van de oorlog weigerden ze aan deze jongeren dezelfde rechten als zijzelf hadden toe te kennen. De oudste Spartanen haalde de nieuwe generatie over te vertrekken en elders een kolonie te stichten. Dat zou ook het stichtingsverhaal van Taranto kunnen zijn. Bij mythologische verhalen geld vaak: het een hoeft het ander niet uit te sluiten!

Acheeers in Calabria en Campania: Sibari, Poseidonia en Crotone

Sibari, Poseidonia en Crotone waren Achaeïsche kolonies in Magna Graecia. De Acheeërs waren een andere etnische groep uit de Peloponnesos, de Griekse stad Korinthe behoorde tot dit gebied. Sibari zou een aanzienlijke macht en territorium verwerven in de 6^e eeuw v. Chr. zo vertellen de historici Diodorus Siculus en Strabo. Ze vertellen over de overheersing over 4 volkeren en 25 steden. De welvaart was dusdanig, dat de schrijvers meenden dat de inwoners van Sibari leden aan hybris (overmoed) en tryphé (ze waren verwend en zwak door luxe) door alle overvloed. Deze eigenschappen vond men verwerpelijk in de oudheid.

Sibari stichtte op haar beurt rond 600 v. Chr. weer Poseidonia, wat in de Romeinse tijd Paestum ging heten. Dit stadje ligt ongeveer 85 km ten zuiden van Napels. Deze plek is archeologisch gezien goed bewaard gebleven en is nu een Unesco wereld erfgoed site waar o.a. nog een tempel voor Hera, Athene en voor Poseidon staat. In het bijbehorende park kun je tegenwoordig vaak muzikale avonden bijwonen, of een Grieks theaterspel meemaken. Ook daar schreef ik een blog over voor Italie Uitgelicht. Deze stad werd welvarend doordat het handelde met Etrusken en Romeinen. Toch zijn het wellicht ook de hybris en tryphe die mede verantwoordelijk zijn voor de verwoesting van de Sibari in 510 v. Chr.  

Als Sibari de stad was van luxe, overvloed en decadentie dan was Crotone de stad van de moraal en de deugd. De filosoof Pythagoras verbleef er lange tijd en had een blijvende invloed op het stadje. Met hem ontstond er een cultuur van areté (deugd). Gelijkheid, ambitie, ascetisme en samenleven waren erg belangrijk in dit gedachtegoed.

Ioniers in Campania: Pithekoussai en Cumae

Ioniërs zijn de 3^e etnische groep Grieken, die uit Athene, Euboa of West-Turkije kwamen. Zij zorgden voor de eerste Griekse kolonie in Italië door Pithekoussai te stichten rond 770 v. Chr., in de buurt van Napels.

Ioniërs uit Euboa stichtten ook Cumae rond 740 v. Chr. Deze stad was de sterkste macht op zee in de Golf van Napels. Cumae had altijd nauwe banden met Capua, een Etruskische stad iets noordelijker. Dit deden ze vooral uit commercieel oogpunt. De Etrusken waren ook hun rivalen in de handel. Onder de tiran Aristodemus van Cumae beslaat Cumae dan een uitgebreid territorium. De laatste koning van Rome zoekt er bescherming als hij wordt verjaagd na het incident met Lucretia. In 474 v. Chr. verslaat Cumae de Etrusken ter zee. Vanuit Cumae werden ook Zancle (later Messina) en in 480 Neapolis, het latere Napels gesticht.

De Peloponnesische oorlog tussen Sparta en Athene & Zuid-Italie

Op het einde van de 5^e eeuw heeft Athene zich veel bemoeid in de Siciliaanse zaken. In Griekenland was een felle machtsstrijd ontstaan tussen Doriërs en Ioniërs, Spartanen en Atheners. In dat kader hebben beide partijen claims gedaan die hun eigen invloedssfeer moest vergroten. Zo had Athene het in haar hoofd gehaald dat Sibari, oorspronkelijk door Achaeërs gesticht, door de Ioniërs ‘hersticht’ moest worden na haar vernietiging. Athene zag zichzelf als de legitieme opvolger van de verloren macht van Sibari. De oude inwoners van Sibari vragen zich echter af wat ze met deze nieuwe moeder moeten. Ze vragen het orakel in Delphi om raad. Het orakel bevestigt dat de Sibarieten geen enkele verplichting kennen naar de Atheners. De Atheense generaal en politicus Alcibiades probeert ook de volksvergadering in Athene ervan te overtuigen het Atheense rijk te vergroten met gebieden overzees. Athene leed echter een desastreuze nederlaag die haar verlies in Griekenland ook zou versnellen. De enige bondgenoot van Athene in Sicilië was Reggio. Taranto en Syracuse besloten samen tegen het Atheense imperialisme op te trekken. Athene en de Ioniers waren kansloos.

Historische figuren

Voor Italie Uitgelicht schreef ik een blog over de bekende Griek Dionysius. In de link kun je lezen welke historische figuren uit deze Griekse tijd belangrijk zijn geweest voor de Siciliaanse stad Syracuse.

Een ander belangrijk figuur was Archita voor de stad Taranto. In Magna Graecia was in het Oosten Taranto de grootste stadstaat in de 4^e eeuw. In Delphi zijn bij het orakel van Apollo inscripties gevonden van de Tarantini. Zij bedankten de god voor hun overwinning tegen de inheemse volkeren in Puglia: de Messapi, Iapigi en Peucetiërs. De Tarantini behoorden tot de Doriërs en dus ook tot de overwinnaars van de Peloponnesische oorlog. Archita was cultureel enorm ontwikkeld. Bevriend met Plato en onderwezen door pythagoristen, filosofen. Ook had hij een leidende politieke rol als ‘strategos’. Dat was een soort eerste man. Tevens was hij een wetenschapper die schreef over wiskunde en astronomie. Met de tiran van Syracuse Dionysos II van Sicilie onderhield Archita goede relaties.

Bij conflicten in Zuid-Italie wordt echter de militaire hulp ingeroepen van fellow-Doriers uit Griekenland. Zo gaan de doriers uit Zuid-Italie ook hulp vragen aan koning Pyrrhus van Epirus. Hij moet hen gaan helpen tegen de Romeinen als deze steeds groter en sterker worden. In eerste instantie is Pyrrhus erg succesvol, maar in 275 v. Chr. verslaan de Romeinen hem bij Beneventum. Kort daarvoor had hij nog een overwinning geboekt. Dat had hem zoveel verliezen gekost, dat van een overwinning eigenlijk niet echt meer sprake was. Sindsdien noemen we een dergelijke overwinning een Pyrrusoverwinning.

Einde van Magna Graecia, maar niet het einde van de Griekse cultuur

De Romeinen verslaan uiteindelijk de Grieken van Magna Graecia. Zij moesten een militaire bijdrage gaan leveren aan het Romeinse leger. De Tarantijnse schrijver Livius Andronicus vertaalt voor de Romeinen dan de Odyssee. De Romeinen (en dus de Italianen) hebben veel Griekse culturele elementen overgenomen in hun cultuur. De Griekse cultuur in Zuid-Italië is nog op veel plekken te zien. Zo wordt er op sommige plekken op Sicilie en in Reggio nog Grieks gesproken, kun je de Griekse tempels nog bezoeken en zijn olijven, amandelen en honing onderdeel geworden van de Siciliaanse keuken. Zo zijn de woorden grammatica (γραμματική) en retorica ( ῥητορική) ook van Griekse oorsprong!

Wil je meer weten over hoe Italië er uit zag voor de komst van de Romeinen? Lees dan ook dit blog van mij over Sicanen en Siculen, de oudste bewoners van Sicilie op Italie Uitgelicht.

Italianen houden van oude dingen. Waarschijnlijk omdat ze in een oud land wonen met een rijke geschiedenis waar de verhalen overal op de loer liggen. Ze leren op hun scholen dat ze Romeinen waren, vroeger. In Nederland leer je ook over de Romeinen, maar we maken ons de cultuur van de Romeinen maar zelden zo eigen als dat de Italiaan dat kan. De Romeinen zijn dan ook vaak bekend met de Griekse mythologische verhalen, het onderwerp van dit boek van Marcolongo.

De functies van mythologie

Een veelgebruikte, maar achterhaalde functie van mythologie is die van het uitleggen van de oorsprong van dingen. Zoals Stephen Frye het zegt in zijn inleiding van zijn boek ‘mythos’: ‘Early human beings the world over wondered at the sources of power that fuelled volcanoes, thunderstorms, tidal waves and earthquakes. They celebrated and venerated the rhythm of the seasons, the procession of the heavenly bodies in the night sky and the daily miracle of the sunrise’ Op veel plekken in Italie zijn er dan ook plekken in de natuur waar mensen mythologische verhalen bij beschrijven. Het meest bekende voorbeeld is de poort van Gibraltar die in de oudheid bekend stond als ‘de zuilen van Hercules’. Vanaf een afstand lijken de twee bergen die het Europese en Afrikaanse continent met elkaar verbinden net twee zuilen.

Daarna gingen mensen mythologie gebruiken als historische verklaring (toen de geschiedwetenschap nog in de kinderschoenen stond) en om sociale verhoudingen uit te leggen. Die historische functie van mythologie is nog steeds belangrijk, maar er zijn wel heel veel kanttekeningen bij geplaatst. Dit boekje van oud-historicus Lendering maakt dat goed duidelijk. Toch is het gebruik van mythologie als historisch verklaringsmodel nog wijdverbreid, zeker in de populaire cultuur.

Menselijke waarden en psychologische inzichten

Een blauwe maandag studeerde ik cultuurgeschiedenis in Maastricht. Maastricht voelt een beetje als buitenland en daar beschouwden ze de Griekse tragedies vanuit het literaire, filosofische of psychologische oogpunt. Wat zegt mythologie ons over de menselijke conditie? Wat zegt het over mensen? Het eerste vak dat ik daar volgde heette ‘Apollo en Dionysius’. Die titel kwam van Nietzsche’s theorie over het dualisme tussen droom en harmonie (Apollo) enerzijds en de roes en de chaos (Dionysius) anderzijds. Nietzsche was classicus en schreef dit in zijn eerste grote artikel ‘De geboorte van de tragedie’. De tegenstelling van Nietzsche is een filosofische manier om de wereld te zien.

Bij de cursus in Maastricht keken we ook naar het dilemma van Antigone. Haar broer Polyneikes werd door velen gezien als landverrader en na zijn dood gunden sommigen hem geen waardige begrafenis. Haar dilemma was: kies je voor de waarden van de gemeenschap of die van jezelf? Kies je voor goddelijke wetten of menselijke wetten? Dat is een universeel dilemma dat door de tijd heen niet aan actualiteit heeft ingeboet. Als puber koos ik voor goddelijke wetten, maar in mijn volwassenwording ben ik steeds meer gaan kiezen voor menselijke wetten.

De mythologie is vaak tragisch. Een andere functie die de mythologie is toebedeeld is die van katharsis. Door het lezen van literatuur of zien van theater onderga je loutering. Gevoelens van een toeschouwer of lezer worden gezuiverd door het meebeleven in de emoties van een hoofdrolspeler uit een boek of toneelstuk. Zo ging ik een paar jaar geleden naar een uitvoering van de tragedie ‘Medea’ waarin je wordt meegevoerd in de gedachtenwereld van iemand die iets vreselijks begaat. Het kunnen begrijpen van zoiets, zonder het zelf écht te hoeven ondergaan is louterend.

Het gebruik van mythologie voor het verwerven van psychologische inzichten, dat doet ook dit boek van Marcolongo.

Communicatie adviseur

Marcolongo werkte als communicatieadviseur voor bedrijven en politici zoals Matteo Renzi. Zij leren: ‘hoe kan ik een positieve draai geven aan een impopulaire maatregel?’ Zij helpen politici geen boosheid te etaleren, maar alleen een verstandige berekenende strategie om hun doel te bereiken. Over communicatie adviezen zal in de oudheid ook gesproken zijn. Zo zijn monumenten en munten bekeken in het licht van de propaganda en zijn antieke schrijvers bestempeld als ‘panegyrici‘. Dat communicatieadviseurs van politici ook afgestudeerde Griekse letterkundigen kunnen zijn, verbaasde mij niet.

De moed om lief te hebben

De schrijfster vertelt het verhaal van de Argonauten. Een Grieks mythologisch verhaal dat ze verweeft met haar pleidooi voor een écht leven, tegen een risicomijdend bestaan vol appjes en zonder echt contact. Dat vind ik echt typerend voor een zelfhulpboek, deze gedachte dat mensen zoveel in een sleur zitten waar ze uit gehaald dienen te worden om écht te leven of lief te hebben.

Mijn vader zei altijd dat je je talenten moet benutten en iets voor anderen moet betekenen die minder geluk hebben dan jij. Ik vraag me wel af wat dat is, écht leven. Zelf ben ik dol op mijn sleur en houd ik er echt niet van als ik er uit wordt gehaald. In mijn sleur functioneer ik op mijn best. Als ik niet hoef te denken aan allerlei overlevingsmechanismen dan kan ik namelijk denken aan oplossingen voor kleine concrete problemen die ik wél op kan lossen en kan ook ik, als intuïtief en gevoelsmatig mens, mijn pragmatische en rationele kwaliteiten ontwikkelen en daadwerkelijk iets betekenen voor anderen.

Woorden

Wat wel heel waardevol is in dit boek is de manier waarop de schrijfster ons de cultuur van de Grieken laat zien achter de woorden zoals vertrouwen, vergeten, herinnering, lot, gastvrijheid. Woorden hebben zich ontwikkeld in de loop van de tijd en vaak zijn we verwijderd van de betekenis van een woord zoals de Grieken het begrepen. Ik moest daarbij denken aan dit artikel dat ik las van Anna Kaal over hoe de connotatie van woorden uit een vreemde taal een rol zouden kunnen en moeten spelen in het Vreemde Talenonderwijs. Een kennismaking met een nieuw woord is verfrissend en geestverruimend, als je dat kunt overdragen als schrijfster of docent ben je goed bezig.

Het beste van jezelf voor jezelf

Een citaat uit Marcologo’s boek: “het instinct om te veranderen, de kracht om te kiezen, de moed om lief te hebben, de eer om trouw te zijn, bovenal aan zichzelf, het vermogen om over zichzelf te praten: dat zijn de elementen die mensen uit alle tijden in staat stellen en vol en waardig leven te leiden”(p.29).

Niemand bezit natuurlijk al die kwaliteiten. Ik weet in ieder geval van mijn vrienden en van mijzelf dat wij op heel veel momenten denk ‘dit is echt vervelend, maar ik weet niet hoe het komt en hoe ik het op moet lossen maar ik ga maar door’. De succesvolle mensen, onze hedendaagse helden (Ik denk aan de Obama’s, Malala, Greta Thunberg) kunnen echte problemen identificeren en zichtbaar maken, maar voor veel mensen is dat niet weggelegd. Die ploeteren maar in een dagelijks bestaan, worstelen met scheidingen, overlijden van dierbaren, ziektes en pijn. Om het nog maar niet te hebben over fietsen in de regen, te vroeg opstaan, het brood dat op is en dat je moet halen bij de supermarkt en je schoen waar een gat in zit en waardoor je nu natte sokken hebt. Marcolongo zelf is trots dat ze ook haar keuze heeft gemaakt tegen die sleur en ze vertelt over haar keus om te schrijven, het resultaat is dan dit boek zelf. Maar met die keuze zal ze nog steeds appjes moeten sturen (geen écht contact) en sokken moeten wassen.

De onderliggende vraag van dit boek is echter relevant : Hoe wil ik nu en kan ik nu mijn leven inrichten dat ik er optimaal gebruik van maak? Die vraag blijft interessant om te blijven stellen. Zo ben ik zelf al een half jaar aan het twijfelen of ik nu moet starten met een opleiding tot NT2 docent, omdat ik denk dat het kunnen helpen van immigranten bij hun integratie in Nederland me heel waardevol lijkt en omdat ik denk dat ik dat goed zou kunnen. Maar de stap zelf zetten is moeilijk.

‘Gelukkig zijn is dus niet hetzelfde als geen problemen of tegenslagen hebben en leven in een ongestoorde rusttoestand….het is de energie om te handelen, de vreugde om te doen, de zin om te veranderen – om vruchtbaar te zijn, om de bloemen die we zijn te zien uitkomen. En ongelukkig zijn is daar het tegenovergestelde van: het onvermogen om te bewegen, om zware gedachten van je af te schudden, de onmogelijkheid om ook maar een stap verder te zetten’ (blz. 38)

Andrea Marcolongo

De heldenmaat De mythe van de Argonauten en de moed om lief te hebben

Wereldbibliotheek Amsterdam 2019

Vertaling: Miriam Bunnik en Mara Schepers

22,99 euro.